Het effect van wind op zee op de visserij

Voor sommige vissers betekent de komst van windparken op zee dat ze niet meer kunnen vissen in hun visgebieden. De Rijksoverheid probeert de gevolgen voor de visserij zoveel mogelijk te beperken.

Nederland heeft gekozen voor windenergie op zee als belangrijke bron voor een duurzame energievoorziening. Deze keuze gaat ten koste van visgebieden voor vissers die met sleepnetten vissen. De vissector heeft het al moeilijk door het verbod op de pulsvisserij, het verlies aan visgronden door uitbreiding van natuurgebieden op zee en het (mogelijke) verlies van toegang tot Britse visgronden door de Brexit. Daarnaast zet de aanlandplicht voor bijvangsten de winstgevendheid onder druk. De Rijksoverheid onderzoekt samen met de vissector de mogelijkheden voor nieuwe (passieve) vismethoden binnen windparken. Maar, deze vormen van visserij zijn geen volwaardig alternatief voor het vissen op platvis met sleepnetten. Daarom is ook onderzocht of vissen met sleepnetten binnen windparken toch mogelijk gemaakt kan worden.

Belang van de visserijsector

Het Europese verbod op pulsvisserij, de Brexit, aanlandplicht en wind op zee kunnen de positieve ontwikkeling in de visserij (zoals in de kottersector, zie kader) onder druk zetten. De gevolgen van windparken op zee voor deze sector zijn een belangrijk punt van aandacht voor de Rijksoverheid.

Plekken op zee voor vissers

Gebieden waar beperkingen voor vissers gelden, zijn bijvoorbeeld de vaarroutes voor het scheepvaartverkeer, bepaalde (delen van) natuurgebieden, de zones van vijfhonderd meter rondom olie- en gasplatforms, bij wrakken, in opgroeigebieden van jonge vis (zoals de ’Scholbox’) én binnen windparken op zee.

Niet elke plek is even interessant voor visserij en de vis zit niet overal. Vissers die op schol vissen, doen dat veelal in andere gebieden dan vissers die op tong vissen, simpelweg omdat de vissoorten op andere plekken voorkomen. Vissers hebben daarbij vaak een voorkeur voor bepaalde gebieden (‘visgronden’) omdat daar de meeste vis voorkomt. Ook hebben sommige gebieden uit gewoonte of (familie)traditie de voorkeur. Daarnaast zijn er ook gebieden waar het vissen lastiger is of genoemde beperkingen gelden. Het verplaatsen van visserijactiviteiten door de komst van een windpark is dus niet altijd mogelijk. Bij de aanwijzing van windenergiegebieden in het Programma Noordzee 2022-2027 is windenergie op zee aangemerkt als activiteit van nationaal belang. In gebieden die het kabinet heeft aangemerkt voor activiteiten van nationaal belang mag ander gebruik die activiteiten niet belemmeren. Dat betekent dat zodra de bouw van een windpark begint, vissers hier niet meer mogen vissen. Tot de daadwerkelijke bouw begint is vissen nog wél toegestaan, ook als de Rijksoverheid al een vergunning voor de bouw van een windpark in dat gebied heeft afgegeven.

Ruimteverlies voor de visserij

Tot 2020 namen de windparken Egmond aan Zee, Prinses Amalia, Luchterduinen en Gemini ongeveer 133 km² (zo’n 0,23 procent) van het Nederlandse Continentaal Plat in beslag. In 2023 zullen deze én de tot en met dat jaar geplande windparken (Borssele, Hollandse Kust (zuid) en Hollandse Kust (noord)) in totaal 954 km² beslaan. Dit is zo’n 1,65 procent van het Nederlandse deel van de Noordzee. Rond 2030 is het ruimtebeslag van de circa 21 gigawatt die dan is voorzien ongeveer 2.600 km² (4,5 procent). Naast de eerdergenoemde windparken staan er dan ook windturbines in (delen van) de windenergiegebieden Hollandse Kust (west), IJmuiden Ver, Nederwiek, Doordewind en Ten noorden van de Waddeneilanden.
De komst van meer windparken op zee heeft vooral gevolgen voor de visserij in het zuidelijk deel van de Nederlandse Noordzee (ruwweg het deel ten zuiden van Texel). Daar staan rond 2030 namelijk de meeste windparken. In dit zuidelijke deel van de Noordzee is er vooral kottervisserij. Het gaat hier om tongvisserij. De scholvisserij vindt vooral plaats op het noordelijk deel van de Nederlandse Noordzee en ondervindt minder effect van de windenergiegebieden. Wel kunnen deze vissers, evenals garnalenvissers, te maken krijgen met verdringing door tongvissers als die overstappen op het vissen op schol of garnalen.

In de kustzone (binnen 12 nautische mijl van het land) richt de visserij zich voornamelijk op garnalen en schelpdieren. Dit deel van de Noordzee is gesloten voor visserijschepen met een motorvermogen van meer dan 300 pk, dus voor onder andere de grotere kotters met sleeptuig die voornamelijk op schol en tong vissen. Voor de kustvisserij die binnen de 12-mijlszone plaatsvindt, heeft de komst van windparken weinig directe gevolgen: een klein deel van de windparken in de windenergiegebieden Hollandse Kust (zuid) en Hollandse Kust (noord) bevindt zich binnen de 12-mijlszone. Mogelijk ontstaan er wel indirecte effecten doordat een deel van de kottervissers overschakelt van tong en schol op kustvisserij op garnalen en schelpdieren. Hierdoor kan er een grotere visserijdruk in de kustzone ontstaan. Of, en in welke mate dit effect daadwerkelijk gaat optreden is nog onduidelijk.

Medegebruik van windparken voor visserij

Naast verboden plekken zijn er op dit moment ook stukken van de Noordzee waar vissers alleen bepaalde vismethodes mogen toepassen. Dat geldt bijvoorbeeld voor delen van Natura 2000-gebieden. In het Nationaal Waterplan 2016-2021 staat dat de Rijksoverheid moet nagaan of windparken op zee ook zo’n gebied kunnen worden. Vissers mogen hier tot nu toe niet met sleepnetten werken (om schade aan de kabels van deze windparken te voorkomen). Maar misschien zijn andere vormen van visserij wél mogelijk?
De Rijksoverheid doet hiernaar onderzoek met proefprojecten. Het zou bij zulk medegebruik bijvoorbeeld kunnen gaan om het vissen met ‘passieve vistuigen’ (zoals vissen met korven of staand want), zie bijvoorbeeld deze uitvraag van het Ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur (LVVN) voor inschrijvingen voor experimenten met passieve visserij in windenergiegebied Borssele. Ook duurzame mari- of aquacultuur (zoals oesterkweek en zeewierboerderijen) zou mogelijk binnen windparken kunnen plaatsvinden. Deze vormen van visserij en voedselproductie zijn echter geen volwaardig alternatief voor het vissen op platvis met sleepnetten. Daarom is ook onderzocht of vissen met sleepnetten binnen windparken toch mogelijk gemaakt kan worden.

Gevolgen  voor inkomsten

Wat is voor de nationale kottervisserij de economische waarde van de gebieden waar Nederlandse windparken komen? Hoeveel verdienen zij op deze plekken waar zij in de toekomst niet meer mogen vissen? Om dat te bepalen, hebben onderzoekers gekeken naar de periode 2010-2017. De gebieden waar in deze periode nog geen windparken stonden, maar waar uiterlijk 2030 wel windparken komen te staan, leverden onze kottervisserij toen samen gemiddeld 1,52 miljoen euro per jaar op.

Gevolgen voor visbestanden

De ‘bruto toegevoegde waarde’ van deze gebieden gaat verloren voor kottervissers zodra de bouw van windparken daar start én indien zij deze vis elders niet kunnen vangen. Bij deze cijfers moet vermeld worden dat (werkgelegenheids)effecten in de keten, bijvoorbeeld bij de visafslagen, niet zijn meegenomen. Deze kunnen leiden tot negatieve (sociaal)economische effecten in de lokale vissersdorpen en -gemeenschappen.

Commerciële vissoorten, zoals tong, schol, haring en kabeljauw, zijn niet beschermd onder de Wet natuurbescherming, ze mogen immers gevangen worden. Het in stand houden van deze soorten is afhankelijk van de visserijdruk. Dat wordt geregeld via het gemeenschappelijk visserijbeleid van de Europese Unie, dat bepaalt dat er voor verschillende vissoorten vangstquota gelden. Het onderzoek naar de effecten van windparken op vissen richt zich daarom vooral op de niet-commerciële, beschermde vissoorten.

De komst van een windpark op zee zorgt ter plekke voor veranderingen die van invloed kunnen zijn op vissen. Het verbod op kottervisserij met sleepnetten binnen windparken heeft als direct gevolg dat vissen niet langer worden weggevangen. Doordat sleepnetten de zeebodem er niet meer omwoelen kan ook de bodem en het bodemleven zich herstellen. De fundaties van windturbines (en het daarvoor gebruikte stortsteen) kunnen ook een ondergrond vormen voor (bodem)leven. Mogelijk kunnen windparken daardoor fungeren als ‘kraamkamers’ voor vis, wat een positief effect kan hebben op de lokale visstand. Inderdaad blijken zich rond de fundaties van windturbines meer en andere soorten vis te bevinden.

De funderingen van windturbines zorgen onder water voor wervelingen die ervoor kunnen zorgen dat het zeewater beter gemengd raakt. Dit heeft mogelijk invloed op het zeeleven in delen van de Noordzee waar normaal gesproken een sterke (temperatuur)gelaagdheid voorkomt. Het is nog niet duidelijk of de invloed hiervan op het zeeleven uiteindelijk positief of negatief is. Ook geluid dat wordt geproduceerd bij de aanleg van windparken (met name het heien van de funderingen) kan invloed hebben op het gedrag van vissen. Datzelfde geldt voor elektromagnetische velden rondom de elektriciteitskabels van de windturbines en de kabels van de windparken naar het vaste land.

De Rijksoverheid laat de gevolgen van windparken op de natuur onderzoeken, onder andere met het ecologisch onderzoeksprogramma Wozep (Wind op Zee Ecologische Programma). Uit de resultaten van het ecologisch onderzoeksprogramma Wozep en internationaal onderzoek blijken tot nu toe geen significante negatieve gevolgen voor vissen, maar veel onderzoek loopt nog.